با تأملي كوتاه مشاهده مي شود كه  سادگي زبان ، كوتاهي  جملات ، كاربرد لغات و تركيبات حماسي و تأثر برانگيز ، آميزش طبيعي و هموار واژه هاي  عربي و فارسي و حذف اركان و اجزاء جمله ، از جمله ويژگي هاي اين نوحه ها است .

 در بررسي ادبي ، بسامد تشبيه ، استعاره ، تلميح ، ترصيح ، موازنه و تكرار چشم گير است .

بن مايه هاي فكري اين نوحه ها هم توجه به هدف قيام امام حسين (ع) ، توصيف خاندان امام ( ع) ، تخاطب زنده و گويا و توصيف هاي طبيعي و سوزناك است .

 كليد واژه: نوحه ، امام حسين ( ع) عاشورا .

 مقدمه :

پاسداشت و بررسي جنبه هاي ادبي حماسه ي حسيني  وظيفه اي مهم است و نگارنده در حد بضاعت علمي خود در پي اداي اين وظيفه مي باشد حاصل اين تلاش تأملي است گذرا بر جنبه هاي سبك شناختي نوحه هايي كه در سي سال گذشته توسط مداحان وذاكران اهل بيت ( ع) براي سينه زنان و زنجير زنان خوانده شده است و با تعميم  شايد آنها را در بيشتر نقاط غربي و مركزي ايران نيز بتوانيم بشنويم . اميد است اين مختصر  فتح بابي باشد تا پژوهشگران  و محبان خاندان عصمت و طهارت ، با كوشش خويش آن را غنا بخشند .

 پس از باز بيني حدود 200 نوحة خوانده شده   در طي سي سال گذشته   نكاتي به دست آمد كه به صورت زير دسته  بندي مي شوند:

 الف- ويژگيهاي زباني

1-سادگي زبان

 در نوحه هايي كه مخاطبان آنها مردم عادي هستند غالباً از زبان ساده  و گويا استفاده مي شود وكوشش شاعر و سراينده ي نوحه بر آن است كه از لغات و تركيبات دشوار بپرهيزد تا در سريع ترين زمان و با حداقل گنجينه ي لغات ، پيام خويش را در ذهن مخاطب قرار دهد وموجب تأثير گذاري در ذهن و زبان او شود حتي اگر شاعر اين مهم را فراموش كرده باشد ذاكر در هنگام خواندن با شكستن وتغيير لغات آن را ساده و همه كس فهم مي كند يا حتي خود مردم در واگويه آن نوحه لغات را محاوره اي و عمومي مي كنند مثلاً در مصراع « كرببلا همچو مني و حسين/ همچو ذبيحي به ره داور است » . « مني » را « بلا » و « و » را « با » تلفظ مي كنند « حُسَين » را « حُسِين » « ساربان» را «ساروان» و «كربَلا»را « كربِلا » مي گويند . هر اندازه  نوحه ساده تر باشد  جواب دهي و تأثير گذاري  اش بهتر و بيشتر است نمونه را:

 اي ياور آل عبا / يا ابوفاضل (2)

 امشبي را شه دين در حرمش مهمان است .

 صبح فردابدنش زير سم اسبان است .

 يا

درود بر حسين و ياورانش

 به خون تپيده اصغر جوانش

2-به كار بردن جمله هاي كوتاه

 در نوحه هاي سينه زني ، شاعر و ذاكر از جمله هاي كوتاه استفاده مي كنند يا جمله هاي بلند را به بخش هاي كوچك تقسيم مي كنند ، تا هم موجب افزايش موسيقي گردد و هم فهم مطالب راحت تر باشد .

 مثال :

-        بي تو چه كنم / دل خونم / خسته ام / و / محزونم

-        واي حسين بي كس و بي ياور است / تشنه لبان زاده ي پيغمبر است .

-        جسم عزيز زهرا / افتاده در بيابان / اعضاء پاره پاره / مانند حزب قرآن

يا

-           نباشد چون / محرمي ديگر / بهر ما زنها / غير اين بيمار / شتر بانان / مهلتي آخر / بهر ما نبود / قافله سالار

3-استفاده از لغات و تركيبات  تأثير بر انگيز و حماسي

 واژه هايي كه در نوحه هاي عاشورا به كار مي روند بايد از قوت همنشيني و جانشيني فوق العاده برخوردار باشند تا بتوانند در دل مستمع اثر كنند پس تركيباتي اين چنين قابل توجه است:  به خون تپيده ، ستم كشيده ، شهيد گلگون كفن ، ساقي لب تشنگان ، سقاي طفلان ، شاه تشنه كامان ، زخم خنجر ، جسم گلگون ، با كام عطشان ، ماه بني هاشم ، ياور آل عبا ،انقلاب خونين ، گلبانگ آزادي ، كشته ي بيداد و كين ، سردار دست از تن جدا ، شهادت  نامه ي عشاق .

4- آميزش طبيعي و هموار واژه هاي  عربي و فارسي

 صبرم عطا يا الله / الله / الله / الله

 تو حسين مني / نور عين مني / باده ي حق پرستي به جامت / تو شهنشاهي و من غلامت .

 رأس حسين مانده/ .تنها در بيابان

 هيهات من الذله / اسلام سنگر ماست .

 آهسته رو به ميدان  / اي نازنين برادر / تا من گلوي خشكت / از بوسه اي كنم  تر / كرده مرا وصيت / هنگام مرگ / مادر / مهلاً  مهلاً مهلا آرام يابن زهرا

5- كلمات عاشورايي

بالا بودن بسامد كلماتي كه مي توان آنها را ، « كلمات عاشورايي» ناميد :  مانند : خيمه ، آب ، سقا ، مشك ، خنجر ، خون ، خرابه ، شام ، كربلا ، رگ ، مرگ ، سر علم ، ذوالجناح ، غريب ، جگر ، دست ،  لب ، خشك ، شهادت ، شهيد ، حق گوي، حق پرست ، جانبازان ، تازه جوان و ...

 6- استفاده از افعال ساده در نوحه ها

 مانند : است ، نباشد ، باشد ، آموخت ، شد ، هستم ، مي جويم ، ندهم ، نروم ، بود ، گفت و ...

  7- حذف

حذف اركان و اجزاء جمله به ويژه فعل ، براي حفظ موسيقي كلام و رساندن پيام با كوتاهترين  جمله، مانند : جسم عزيز زهرا / افتاده در بيابان / رأس شريف آن شاه / بر روي  نيزه چون ماه .

 ب) ويژگيهاي ادبي

اگر چه در نگاه اول به نظر مي رسد نوحه هاي حسيني از آرايه هاي ادبي خالي هستند و شاعران نوحه گو به آرايش كلام توجه ندارند اما با دقت مشخص مي شود كه اين نوحه ها داراي آرايه هاي ظريف و طبيعي هستند كه كاملاً از چشم دور مي مانند اما بر دل تأثير مي گذارند.

تكرار

 يكي از اين آرايه ها كه از بسامد بالايي برخوردار  است تكرار مي باشد اين تكرار گاه تكرار واژه ، تركيب ،عبارت ، مصراع و گاهي يك قطعه از شعر است و مهمتر از همه به شكل بند ترجيع كاربرد پيدا مي كند و غالباً از طرف عزاداران به نام « دم » بازگو مي شود ، اين تكرار نه تنها موجب افزايش موسيقي كلام و تأكيد در آن مي شود بلكه بازتاب آن موجب شور و هيجان سينه زنان و ترغيب آنها بر ادامه مراسم است . نمونه :

 از تن سر حسينم / گشته جدا يا الله

 صبرم عطا يا الله / الله الله الله ( 2)

 سقاي دشت كربلا / يا ابوفاضل  / سقاي دست از تن جدا /يا  ابوفاضل / اي حامي دين خدا /يا  ابوفاضل / اي كشته ي راه خدا /يا  ابوفاضل

   درود بر حسين و ياورانش  / به خون تپيده اكبر جوانش

 درود بر ستم كشيده زينب / به كاروانيان خسته جانش

 ترصيع و موازنه

 اي علمدار  نيكو خصالم  / اي سپه دار زيبا جمالم .

 نور چشم مني /شمع بزم مني

 اي علي اكبر، آرام جانم / اي قرار تن ناتوانم

  سلام ما / سلام ما / به حنجر بريده ات

 سلام ما / سلام ما / به مرقد مطهرت

  سلام ما / سلام ما / به حنجر بريده ات

سلام ما / سلام ما / به نو گلان پرپرت

 سلام ما / سلام ما / به خواهرت ، به زينبت

 سلام ما / سلام ما / به اكبرت ، به اصغرت

 از غم هستي / داده جان رستي  / اي همه شور و / اي همه مستي / پشت خصم دون/ از تو بشكستي .

 8- استفاده  از بحور مختلف

در نوحه هاي محرم و صفر از انواع بحور عروضي استفاده مي شود از اركان مثمن ، مسدس ، مربع و از بحر رمل تا متقارب بنا به نياز  محتوي بكار مي رود و اگر گاهي شاعر يا ذاكر هماهنگي  وزن و محتوا را رعايت نكند از طرف سينه زنان  مورد اقبال قرار نمي گيرد  براي نمونه مي توان  از ابيات مورد استفاده در مقاله و تقطيع آنها به اين نتيجه رسيد .

 9- تخاطب زنده و گويا  

مرثيه خوانان و نوحه گويان آن چنان در مراسم  سوگواري سالار شهيدان  رقت قلب  پيدا مي كنند كه در مكالمات و مخاطبات خود بسيار ملموس سخن مي گويند و به اين شعار ( كل يوم عاشورا و كل ارض كريلا ) جان مي دهند .

 اي زاده ي  زهرا / اي ماه عالمگير / اي سينه ي  پر آذرت / سجده گاه تير (2)

 يا

 عمو جان / ابوالفضل / تشنه ي آبم / عمو از تشنگي/ در التهابم (2)

 نيز :

 بر خيز و اي  جان برادر كن علمداري / بنما مرا ياري/

 بي تو برادر من غريب اين بيابانم / سقاي طفلانم

 و

گلي گم كرده ام مي جويم او را / به هر گل مي رسم مي بويم او را

گل گم كرده ات خواهر ، منم من / سرور سينه ات خواهر ، منم من

در تخاطب نوحه ها ، هم متكلم و هم مخاطب متفاوت مي باشند  اما غالباً متكلم ، مداح يا ذاكر است ومخاطب  ، سينه زنان و تماشاگران .

 از زبان امام حسين ( ع) :

به خون اگر كشيد خانمانم/شما كشيد اگر چه خاندانم / كشيد اگر چه جمع ياورانم/ به جز به حق نگردد اين زبانم

 خطاب به محافظان اسرا :

 مران يكدم ساربان  اشتر / ناقه ي  زينب رفته اندر گل

 بده ظالم مهلتي آخر / زانكه دارم من عقده ها در دل

  خطاب فرزند امام ( ع) به ايشان :

 بابا چرا سر در بدن نداري ؟/ بر جسم گلگون پيرهن نداري ؟/

 برگو چرا بر تن كفن نداري ؟/ عريان چرا شد پيكرت ، پدر جان ؟

خطاب امام ( ع) به برادر :

 ابوالفضل رشيدم / گل باغ اميدم / هجران روي ماهت / را عاقبت كشيدم / اي صف شكن / اي با وفا / مير سپاهم بودي / پشت و پناهم بودي .

 10- تلميح

در نوحه ي  عاشورايي به حوادث و اشخاص مختلفي توجه داده مي شود كه از همه بيشتر ذكر خاندان پيامبر ، انبياء و اولياء پديدار است و به گونه اي مفاخره اي است براي بيدار كردن وجدان هاي خفته و مجاب نمودن دشمن :

 يادگار شه لافتايي / اي برادر تو سقاي مايي .

 اي ماه كنمان ، محبوب يزدان ، عهد و وفا را / سر لوح و عنوان .

 واي حسين بي كس و بي ياور است / تشنه لبان زاده ي  پيغمبر است .

 كرببلا همچو مني و حسين / همچوذبيحي به ره داور است .

  تو هماي حقيقت نشاني  / شاهباز بلند آشياني

 حيف از آن قد  با اعتدالت / حيف از آن شاخ طوبي مثالت .

 اي غريبي كه لب تشنه بريدنت سرت / لاله سان سوخت ز داغ علي اكبرجگرت

 بر لب خشك تو آبي پسر سعد نربخت / با وجودي كه بدي  ساقي كوثر پدرت

11-هماهنگي شعر و وزن

گاه فرسايش شعر به خاطر وزن وحتي شكستن قالب براي همراه شدن با سينه زنان و به تعبير ديگر شكستن قالب سنتي شعر و در برخي موارد جاي دادن قالب نيمايي در دل شعر سنتي و كلاسيك.

از غم هستي / داده جان / رستي/ اي همه شور / و / اي همه مستي / پشت خصم دون / از تو بشكستي

 ابوالفضل رشيدم / گل باغ اميدم / هجران روي ماهت / را /عاقبت كشيدم

اي صف شكن / اي با وفا/ مير سپاهم بودي / پشت و پناهم بودي

12- نكات بياني

در نوحه هاي عاشورايي  از تشبيه، استعاره، مجاز و كنايه به وفور استفاده مي شود كه ذكر همه ي آنها موجب اطاله ي كلام است اما به عنوان نمونه چند مورد آورده مي شود:

 تازه جوانم علي / سرو روانم علي

 گلي گم كرده ام مي جويم او را / به هر گل مي رسم مي بويم او را

 يا حسين اي شمع شب تارم

 نور دو چشم ليلا ، شبيه روي طاها

 13- صراحت لهجه در شعر عاشورايي و دوري از هر گونه ابهام وايهام

 شاعر ناگريز است براي جذب مخاطب و بر انگيختن حس دلسوزي ، مطالب را شفاف  بيان كند

 هر چند به مقتضاي حال و مقام گاه مداحان و ذاكران به اختلاط قالب ها دست مي‌زنند و قالب شكنني مي كنند اما انواع قالب هاي شعر سنتي در نوحه ها ديده مي شود حتي بحر طويل .

 مزن ظالم / چوب خيزران/ لعل لب هاي / سيد بطحاء / نما شرمي / از رخ حيدر / روي پيغمبر / مادرش زهرا / نه آخر اين / رأس نوراني / پر زخاكستر / بر تو مهمان است / نه آخر اين / شاه لب تشنه / از لبش  جاري / صوت قرآن است .

 ج) ويژگي هاي سطح فكري

 چهار چوب فكري نوحه هاي عاشورايي هر چند كاملاً آشكار و روشن و شناخته شده است اما براي تبيين بيشتر كلام مي توان نكاتي را ذكر كرد:

  14 – فلسفه قيام امام حسين ( ع)

 از انقلابت  يا حسين / زنده شد قرآن (2) / روشن شد از ايثار تو / راه جانبازان (2) .

 زنده شد قرآن از كرببلا  كرببلا / ز انقلاب خون  افشان حسين (2) .

 منظور شاه تشنه  كامان / باشد فقط احياي قرآن / با كافران پيكار دارد / از عمر ننگين عار دارد .

 آموخت بايد از حسين / رسم دين داري (2)/ ايمان و انصاف  و شرف / هم وفاداري (2) / سر در ره جانان بداد / وه چه سرداري (2) .

براي حفظ دين حق / شوم در خاك و خون غلتان/

نمي ترسم چو باكم نيست / ز مكر وحيله ي عدوان

15- پايداري  ، مبارزه جويي و مرعوب نشدن

 گويد چنين ناطق حق شاه ولايت / با اينكه برونند به شمارش زنهايت / هرگز ندهم من به ضلالت رضايت / تا زنده كنم حق علي مرتضي را (2)

 حق گوي و حق پرستيم/ با ظلم در جداليم/ هيهات منا الذله/ اسلام سنگر ماست (2)

 نرود جز حق هرگز بر زبانم (2) / به خدا اگر سر از تنم تو جدا نمايي (2)

16- توصيف

 در نوحه هاي ماه محرم همه صحنه ها و اشخاص توصيف مي شوند و مي توان گفت اشعار غالياً تصويري است نه حرفي و همين تصاوير رقت انگيز است كه بر انگيزاننده احساسات پاك و دل هاي آگاه مي شود .

 توصيف اشخاص :

 در آفتاب  سوزان (2) بر نيزه هاي  بيداد / رأس حسين مانده.

 تازه جوان ليلا (2) در خاك و خون تپيده .

 سقاي دست از تن جدا / يا ابافاضل (2)

 نفس در سينه ساكت شو كه اينك يار مي آيد / ز راه شام و كوفه عابد بيمار مي‌آيد / الا اي دردمندان مدينه با دو صد حسرت / طبيب هر دو عالم با تن تبدار مي آيد

 درود بر بهين عباد ساجد / به جسم دردمند و ناتوانش / درود بر رقيه / آن يتيمي / كه مرد در خرابه مرغ جانش / درود بر شهيد تازه داماد / كه خون شدي حنا به گيسوانش / درود بر بن وفا اباالفضل / به آن بريده جفت بازوانش / درود بر گلوي خشك اصغر /  كه كرد تير حرمله نشانش / درود بر شهيد گلگون كفن / به جسم پاره پاره از سنانش .

غلتيده به خون تارك زيباي جوانش

تب خال جفا پنجه زده روي لبانش

 اي جان دو عالم همه قربان بيانش

آتش زده از فرقت خود سينه ي  ما را

  جسم عزيز زهرا / افتاده در بيابان / اعضاء پاره پاره / مانند حزب قرآن / رأس شريف آن شاه / بر روي نيزه چون ماه

 امشبي را شه دين در حرمش مهمان  است / صبح فردا بدنش زير سم اسبان است / مكن اي صبح طلوع ( 2)

 17- رعايت مقتضاي حال و مقام

 نوحه گويان ، اين بلبلان گلستان عشق و شور حسيني در هنگام نوحه سرايي با توجه به موقعيت زماني و مكاني تغييراتي در فضاي عزاداري ايجاد مي كنند مثلاً  پير نوكران امام حسين ( ع)  با بالا رفتن از چهار پايه، يك باره شيون عزاداران را بر مي انگيزند و غالباً با خواندن اولين بيت نوحه ، صداي گريه ي حضار را بلند مي كنند واين چيزي جز اخلاص نوحه گر پير نيست .  پس هر چه نوحه گر ، با اخلاص تر و نوحه گيرا تر باشد ، عموماً شنوندگان جواب بهتري مي دهند و ( دم) ايشان را مي گيرند .

مرثيه خوانان از خادمان و نوحه سرايان فوت شده در هر محله اي ذكر خيري مي كنند. در هنگام گفتن نوحه به اطراف مي چرخند تا تمام جمعيت را تحت تأثير خود قرار دهند، نوحه سرايان هوشيار و آگاه به زمان ، غالباًنوحه هايي مطابق با زمان  مي‌خوانند. مثلاً نوحه ي شب تاسوعا، روز تاسوعا ،شب عاشورا، ظهر عاشورا ، شب شام غريبان و يا موقعيت هاي اجتماعي، سياسي ، مذهبي، به عنوان  مثال مي توان از نوحه هاي گرما گرم انقلاب، ايام جنگ  تحميلي و بسته بودن راه كربلا نام برد .

 شب عاشورا :

 امشب شهادت نامه ي عشاق امضاء مي شود / فردازخون عاشقان اين دشت دريا مي شود .

 امشب  اگر بر پا بود اين خيمه ي آل نبي / فردا به دست دشمنان بر كنده از جا مي شود

 روز عاشورا

 كرببلا همچو مني و حسين

 همچو ذبيحي به ره داورست

 شب شام غريبان

امشب به صحرا بي كفن / جسم شهيدان است / شام غريبان است ( 2)

امشب نواي كودكان / بر بام كيوان است / شام غريبان است (2) /

 بر خاك ، بي غسل و كفن رعنا جوانانند / خوابيده عريانند / شام غريبان است (2)

 دوران انقلاب اسلامي

 اي كشته ي  انقلاب خونين / نوجوان علي اكبر من (2)

 يا حسين ! اي شير ، بيشه ي آزادي / قهرمان سالار مكتب آزادي / قسم ، قسم به روح پاك تو / دلم تَپد  براي خاك تو

 خط سرخ شهادت (2) راه و رسم حسين است  / ما ياور حسينيم /الله ياور ماست (2) /حق گوي و حق پرستيم (2) / با ظلم در ستيزيم / هيهات  من الذله / اسلام سنگرماست (2)

 نشان گرفته انقلابم از تو يا اباالفضل / خون تو خون حق (2) اي مرد توحيد / كشته ي جاويد .

 بسته بودن راه كربلا

 اي ياور آل عبا / يا ابافاضل (2) ما را طلب كن كربلا / يا ابافاضل (2)

 من گداي سراي  حسينم (2) / عاشق كربلاي  حسينم (2) / كي شود كربلايش ببويم ؟/ كي شود تربتش را ببوسم ؟

 در معركه ي جنگ

ما عاشقان كوي حسينيم /رزمندگان پير خمينيم /چون فاتحان بدر و حنينيم / لطف خدا از قيدها / ما را رهانده (2)

عاشورا عاشورا روز خون /كاخ صداميان سرنگون (2)

 حسين اي درس آموز شهادت / بسيجي از تو آموزد شهادت / به روي سينه و پشت بسيجي / نوشته يا زيارت يا شهادت

رزمندگان تا كربلا راهي نمانده ( 2) / عشق حسين ما را به اين وادي كشانده /

نواي نينوا دارد بسيجي

 صداي آشنا دارد بسيجي

 درون جبهه مي بيني كه در سر

 هواي كربلا دارد بسيجي

 با گراميداشت  و سپاسگزاري از همه ي خادمان، شاعران، ذاكران ، مداحان و نوحه گران خيمه ي  حسيني؛ به ويژه پير غلام مرحوم مغفور حاج عيسي بيات ، شاعر اهل بيت آقاي حسين شيخ الاسلامي، مداح و ذاكر اهل بيت  آقاي عبدالواحد احساني.

منابع :

1-شميسا ، سيروس ،1378 ، كليات سبك شناسي  - تهران ، فردوس.

2- شميسا ، سيروس ، 1374 ،سبك شناسي شعر ، تهران ، فردوس .

1-    دفاتر نوحه مداحان و نوحه گويان شهر تويسركان .

---